Plac Zbawiciela w Warszawie, jeden z najbardziej charakterystycznych punktów stolicy, przez ponad 130 lat był świadkiem dramatycznych przemian historycznych miasta.
Jak dojechać do placu Zbawiciela.
Plac Zbawiciela w Warszawie: Tajemnice Ukryte w Architekturze [Historia 1889-2024]
Ten niezwykły plac, początkowo zaprojektowany w 1889 roku jako przestrzeń sakralna, przekształcił się w tętniące życiem centrum kulturalne współczesnej Warszawy.
Architektoniczne dziedzictwo placu, z majestatycznym Kościołem Najświętszego Zbawiciela jako dominantą, opowiada fascynującą historię przetrwania i odrodzenia. Mimo zniszczeń wojennych i późniejszych przemian urbanistycznych, pl Zbawiciela zachował swój wyjątkowy charakter, łącząc historyczną zabudowę z nowoczesnymi elementami miejskiej przestrzeni.
W niniejszym artykule przyjrzymy się szczegółowo historii tego wyjątkowego miejsca, jego architektonicznym perłom oraz znaczeniu społeczno-kulturowemu, które ukształtowało się na przestrzeni lat od 1889 roku aż do współczesności. Poznamy nie tylko jego burzliwą przeszłość, ale także obecną rolę w życiu warszawiaków i perspektywy na przyszłość.
Geneza i Początki Placu Zbawiciela
Założenie placu w XVIII wieku
Początkowo, około 1768 roku, powstał jeden z najbardziej ambitnych projektów urbanistycznych Warszawy - plac będący elementem założenia Osi Stanisławowskiej. Inicjatywa ta, zainicjowana przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, miała na celu stworzenie nowoczesnego przedpola Zamku Ujazdowskiego.
Pierwotny układ urbanistyczny
Projekt placu, wzorowany na francuskich rozwiązaniach przestrzennych, charakteryzował się promienistym układem ulic w formie latawca. W ramach tego założenia powstał system pięciu placów gwiaździstych, obejmujący:
Place Na Rozdrożu
Unii Lubelskiej
Trzech Krzyży
Politechniki
Rondo Jazdy Polskiej
Główną oś tego założenia wyznaczał kierunek biegnący przez Kanał Piaseczyński, Zamek Ujazdowski oraz ciąg ulic: al. Wyzwolenia, Nowowiejskiej, Niemcewicza i Prądzyńskiego.
Znaczenie w rozwoju Warszawy
W 1784 roku, między obecnymi placami Zbawiciela i Politechniki, założono osadę Nowa Wieś, dokąd przesiedlono włościan z likwidowanej wsi Ujazdów. Następnie, w 1822 roku, w klinie ulic Marszałkowskiej i Mokotowskiej powstało 5-hektarowe gospodarstwo ogrodnicze Piskorowskiego.
Podczas gdy plac początkowo pełnił funkcję podmiejską, jego charakter zaczął się zmieniać wraz z rozwojem miasta. W 1829 roku na placu powstała charakterystyczna Karczma Czerwona, należąca do rodziny Garnierów. Nazwa karczmy nawiązywała do koloru cegły, z której wzniesiono budynek.
W kolejnych latach, wraz z postępującą urbanizacją, gospodarstwa i osady zastępowano typowo miejską zabudową. Po 1880 roku plac otoczono kamienicami czynszowymi, a około 1881 roku poprowadzono tędy pierwszą linię tramwaju konnego . Ponadto w 1908 roku wprowadzono tramwaj elektryczny, który znacząco wpłynął na komunikacyjne znaczenie placu.
Architektoniczne Perły Placu
Kościół Najświętszego Zbawiciela - analiza architektoniczna
Dominantą architektoniczną placu jest trójnawowa bazylika z transeptem i kopułą na skrzyżowaniu naw . Świątynia, zaprojektowana przez zespół architektów: Józefa Piusa Dziekońskiego, Ludwika Panczakiewicza i Władysława Żychiewicza, stanowi wyjątkowy przykład połączenia polskiego renesansu i baroku.
Charakterystyczna fasada kościoła od strony placu wyróżnia się kolumnowym portykiem, który flankują dwie wysmukłe wieże. Ponadto elewację zdobią monumentalne rzeźby św. Piotra i św. Pawła dłuta Feliksa Giecewicza. W szczególności na uwagę zasługuje trójkątny kształt działki, który wpłynął na bryłę kościoła, umożliwiając wzniesienie kaplicy Matki Bożej od strony ul. Marszałkowskiej.
Historyczne kamienice i ich style
Przede wszystkim wśród historycznej zabudowy wyróżnia się kamienica Jasieńczyka, która w latach 1909-1910 była najwyższym budynkiem mieszkalnym w stolicy, osiągając wysokość trzydziestu ośmiu metrów. Natomiast równie znacząca jest kamienica Jana Sobierajskiego przy ul. Marszałkowskiej 41, która przetrwała okres wojenny.
Szczególną uwagę zwraca kamienica Domańskich, która zachowała oryginalne detale zabytkowej architektury. W jej wnętrzach zachowały się unikalne witraże w oknach klatek schodowych [6].
Modernistyczne dodatki lat powojennych
W latach pięćdziesiątych, podczas budowy Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, południową część placu obudowano domami z efektownymi sklepami w kolumnowych podcieniach. Jednakże modernistyczna zabudowa została starannie zharmonizowana z historycznym charakterem miejsca.
Domy otaczające plac zaprojektowano zgodnie z zasadą architektury 'narodowej w formie', czerpiąc inspirację z warszawskich zabytków epoki klasycyzmu. Charakterystyczne elementy to wysokie, podcieniowe partery poprzedzone schodami, kilkukondygnacyjne korpusy oraz zdobne zwieńczenia w postaci balustrad i attyk. Całość uzupełniają rozbudowane gzymsy, oprawy okienne oraz dekoracyjne detale w postaci płaskorzeźb, mozaik i kutych bram.
Wojenne Zniszczenia i Odbudowa
Straty podczas II wojny światowej
Początkowo zniszczenia placu Zbawiciela pojawiły się we wrześniu 1939 roku, kiedy niemieckie bombardowania uszkodziły sygnaturkę, zachodnią wieżę i dach kościoła [7]. Na placu znajdowało się wówczas stanowisko artylerii przeciwlotniczej [8]. Następnie, podczas powstania warszawskiego w 1944 roku, obszar ten stał się areną ciężkich walk prowadzonych przez batalion "Ruczaj".
Szczególnie dramatyczny los spotkał kościół Najświętszego Zbawiciela w 1944 roku, kiedy Niemcy, przed opuszczeniem stolicy, wysadzili materiały wybuchowe umieszczone w dolnym kościele [7]. W rezultacie runęły sklepienia, hełm drugiej wieży oraz kościół dolny [7]. Z przedwojennej zabudowy placu ocalały jedynie trzy kamienice.
Proces rekonstrukcji i modernizacji
Po zakończeniu wojny natychmiast przystąpiono do odbudowy. W szczególności istotna była kwestia rekonstrukcji kościoła - jeden z projektów zakładał nawet rozbiórkę jego wież, jednak na szczęście pomysł ten nie doczekał się realizacji.
Znaczącą zmianę w wyglądzie placu przyniosła budowa Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w latach pięćdziesiątych. W ramach tego projektu południową część placu obudowano domami z efektownymi sklepami w kolumnowych podcieniach. Ponadto w 1968 roku dokonano przebudowy układu komunikacyjnego - przesunięto tory tramwajowe na środek placu.
Współczesne wyzwania konserwatorskie
W dzisiejszych czasach plac Zbawiciela stoi przed nowymi wyzwaniami konserwatorskimi. Jednakże szczególną uwagę zwraca się na zachowanie autentyzmu obiektów i minimalizację ingerencji w historyczną tkankę. Obszar ten znajduje się w rejestrze zabytków jako część układu urbanistycznego Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (wpis z 13 marca 2017 roku) oraz Stanisławowskiego Założenia Urbanistycznego (wpis z lipca 1965 roku).
Obecnie głównym wyzwaniem jest kontrola nad samowolnymi zmianami w przestrzeni placu. W szczególności dotyczy to problemu nielegalnej zabudowy podcieni, która jest sprzeczna nie tylko z planem miejscowym, ale także z wytycznymi konserwatora zabytków. Działania konserwatorskie koncentrują się na zachowaniu pierwotnej idei przestrzeni publicznej placu, przy jednoczesnym dostosowaniu jej do współczesnych potrzeb mieszkańców.
Społeczno-Kulturowa Transformacja
Od przedmieścia do centrum kulturalnego
Początkowo plac Zbawiciela przyciągał mieszkańców Warszawy dzięki słynnej Czerwonej Karczmie, która przez pół wieku stanowiła centrum życia towarzyskiego. Następnie, wraz z budową kościoła, miejsce to nabrało dualistycznego charakteru, łącząc funkcje sakralne z rozrywkowymi.
Wpływ na rozwój dzielnicy
W szczególności istotną rolę w rozwoju kulturalnym placu odegrała restauracja Corso, która przez dekady przyciągała artystów i intelektualistów. Wśród bywalców można było spotkać znanych aktorów Teatru Współczesnego: Bronisława Pawlika, Zbigniewa Zapasiewicza oraz Romana Kłosowskiego.
Ponadto znaczący wpływ na charakter miejsca miało otwarcie w 2007 roku klubu Plan B, który wypełnił lukę po zamkniętym rok wcześniej kultowym Le Madame. Natomiast w 2011 roku powstała kawiarnia Charlotte, która przyczyniła się do dalszego rozwoju gastronomicznego charakteru placu.
Współczesne znaczenie miejsca
Obecnie plac Zbawiciela stanowi wyjątkowe centrum życia kulturalnego, gdzie znajdują się:
Wydawnictwa literackie Iskry i Czarne (wraz z księgarnią organizującą spotkania autorskie)
Klub Komediowy - pierwsze tego typu miejsce w Polsce
Liczne kawiarnie i restauracje organizujące wydarzenia kulturalne
Jednakże współczesne znaczenie placu wykracza poza aspekt rozrywkowy. Przede wszystkim stał się on przestrzenią dialogu społecznego i kulturalnego, gdzie spotykają się ludzie o różnych poglądach i zainteresowaniach. W lokalach przy placu regularnie odbywają się dyskusje o kulturze, sztuce oraz życiu społecznym.
Zresztą wyjątkowość tego miejsca polega na jego różnorodności - podczas gdy w ciągu dnia plac tętni życiem kawiarnianym, wieczorami zamienia się w popularne miejsce spotkań towarzyskich. Miejskie przeobrażenia obeszły się z placem łaskawie, pozwalając mu zachować swój unikalny charakter i atmosferę sprzyjającą integracji społecznej.
Plac Zbawiciela Dziś
Współczesny charakter placu Zbawiciela ukształtował się jako rezultat dynamicznych przemian społecznych i kulturowych. Obecnie stanowi on jedno z najbardziej tętniących życiem miejsc w stolicy.
Centrum życia towarzyskiego
Plac Zbawiciela stał się symbolem nowoczesnego, wielkomiejskiego stylu życia. Szczególną popularnością cieszą się miejsca takie jak kawiarnia Charlotte czy bar Plan B, które przyciągają mieszkańców zarówno w dzień, jak i w nocy. Natomiast w letnie dni ogródki kawiarniane wypełniają się do ostatniego miejsca, tworząc charakterystyczną atmosferę miejsca spotkań.
Obecnie na placu i w jego najbliższym otoczeniu znajdują się:
Liczne kawiarnie i restauracje oferujące różnorodną kuchnię
Przestrzenie kulturalne organizujące koncerty i wystawy
Miejsca spotkań dla różnych grup społecznych
Ponadto plac stał się areną różnorodnych wydarzeń kulturalnych, koncertów i happeningów artystycznych. Jednakże wyzwaniem pozostaje utrzymanie porządku - zwłaszcza w kontekście gospodarki odpadami generowanymi przez liczne lokale gastronomiczne.
Znaczenie komunikacyjne
W zakresie komunikacji miejskiej plac pełni istotną rolę jako węzeł przesiadkowy. Zespół przystankowy obejmuje zarówno przystanki autobusowe, jak i tramwajowe, zlokalizowane wzdłuż ulic Marszałkowskiej i Nowowiejskiej.
Obecnie układ komunikacyjny placu jest wynikiem przebudowy z 1968 roku, kiedy zlikwidowano pętlę tramwajową i utworzono nowy system torów. W 2011 roku dokonano kolejnej modyfikacji, likwidując przystanek na ul. Nowowiejskiej w kierunku wschodnim.
Przyszłość placu
W najbliższej przyszłości plac czekają istotne zmiany. Przede wszystkim, od 15 czerwca 2024 roku planowane jest przywrócenie strefy ogródków gastronomicznych. W ramach tego projektu jeden pas jezdni zostanie przeznaczony na przestrzeń dla lokali, co będzie kontynuacją udanego rozwiązania wprowadzonego pilotażowo w 2020 roku.
Ponadto rozważany jest projekt "Łuk LGBT+", zakładający instalację obiektu małej architektury w kształcie przerwanego łuku. Inicjatywa ta ma nawiązywać do historii miejsca i wcześniejszej instalacji "Tęczy", która znajdowała się na placu w latach 2012-2015.
Jednakże przyszłość placu wiąże się również z wyzwaniami. Aktywiści miejscy postulują przekształcenie fragmentu Marszałkowskiej między placem Unii Lubelskiej a placem Konstytucji w strefę pieszo-rowerową. Propozycja zakłada stworzenie przestrzeni przyjaznej dla pieszych, z możliwością organizacji wydarzeń kulturalnych i gastronomicznych.
W kontekście rozwoju placu istotne znaczenie ma również trwający remont Kościoła Najświętszego Zbawiciela oraz planowana modernizacja kamienicy przy Marszałkowskiej 41. Te inwestycje mogą wpłynąć na zmianę percepcji tej przestrzeni miejskiej i przyczynić się do jej dalszego rozwoju jako centrum życia społeczno-kulturalnego Warszawy.
Wnioski
Plac Zbawiciela, świadek ponad 130 lat warszawskiej historii, niewątpliwie stanowi wyjątkowy przykład udanej transformacji przestrzeni miejskiej. Przede wszystkim zachował swój historyczny charakter, łącząc sakralną rolę Kościoła Najświętszego Zbawiciela z tętniącym życiem centrum kulturalnym współczesnej Warszawy.
Dramatyczne zniszczenia wojenne, następnie powojenna odbudowa oraz kolejne modernizacje ukształtowały obecny charakter placu. Szczególną wartość stanowi harmonijne połączenie historycznej architektury z nowoczesnymi elementami przestrzeni publicznej, tworząc miejsce, gdzie tradycja spotyka się ze współczesnością.
Ostatecznie plac Zbawiciela stał się symbolem wielkomiejskiego stylu życia, miejscem spotkań różnorodnych grup społecznych oraz ważnym węzłem komunikacyjnym stolicy. Planowane zmiany, takie jak rozszerzenie strefy ogródków gastronomicznych czy nowe instalacje artystyczne, zapowiadają kolejny fascynujący rozdział w historii tego wyjątkowego miejsca.