Plac Zbawiciela w Warszawie: Tajemnice Ukryte w Architekturze [Historia 1889-2024]

Ten niezwykły plac, początkowo zaprojektowany w 1889 roku jako przestrzeń sakralna, przekształcił się w tętniące życiem centrum kulturalne współczesnej Warszawy.

Plac Zbawiciela w Warszawie: Tajemnice, Których Nie Znałeś

Plac Zbawiciela w Warszawie to miejsce, które większość warszawiaków mija codziennie, jednak kryje ono znacznie więcej tajemnic, niż mogłoby się wydawać. Ten charakterystyczny punkt stolicy, przez mieszkańców pieszczotliwie nazywany "Zbawixem", przede wszystkim stanowi świadectwo burzliwej historii miasta.

W rzeczywistości, za fasadami okolicznych kamienic, w zakamarkach kościoła i pod brukiem placu kryją się fascynujące opowieści, które przez lata pozostawały nieodkryte. Od tajemniczej Czerwonej Karczmy po ukryte wojenne schrony - każdy element tego miejsca ma swoją własną, intrygującą historię.

W tym artykule odkryjemy nieznane dotąd sekrety jednego z najbardziej charakterystycznych miejsc Warszawy, poznamy zapomniane fakty z jego przeszłości oraz zrozumiemy, dlaczego Plac Zbawiciela stał się tak wyjątkowym punktem na mapie kulturalnej stolicy.

Historia Ukryta w Bruku: Początki Placu Zbawiciela

Początkowo, około 1768 roku, powstał klasycystyczny plac jako element większego założenia urbanistycznego. Stanowił on część imponującej Osi Stanisławowskiej - siedmioipółkilometrowego założenia urbanistyczno-ogrodowego, biegnącego na linii wschód-zachód .

Tajemnica nazwy 'Rotunda'

Charakterystyczny, okrągły kształt placu przyniósł mu pierwszą, nieformalną nazwę "Rotunda". Obecną nazwę - Plac Zbawiciela - nadano oficjalnie dopiero w 1922 roku, czerpiąc inspirację od wzniesionego tu kościoła Najświętszego Zbawiciela.

Czerwona Karczma i jej sekrety

W 1822 roku przestrzeń między ulicami Marszałkowską a Mokotowską zajmowało 5-hektarowe gospodarstwo ogrodnicze Piskorowskiego. Szczególnie interesującym elementem tego miejsca była cieplarnia, gdzie uprawiano winogrona. Następnie, w 1829 roku, na części tego terenu powstała słynna Czerwona Karczma należąca do rodziny Garnierów. Nazwa obiektu najprawdopodobniej nawiązywała do koloru cegły użytej do jego budowy.

Nieznane fakty z okresu powstania placu

Plac został zaprojektowany jako jeden z pięciu placów gwiaździstych, tworzących wraz z placami Na Rozdrożu, Politechniki, Trzech Krzyży i Unii Lubelskiej charakterystyczny układ urbanistyczny. Inspiracją dla tego rozwiązania były francuskie układy placów gwiaździstych. Ponadto, miejsce to stanowiło istotny element nowoczesnego przedpola Zamku Ujazdowskiego.

Jednakże prawdziwa metamorfoza placu nastąpiła na początku XX wieku. W 1901 roku rozebrano Czerwoną Karczmę, aby zrobić miejsce pod budowę świątyni. Proces wyboru projektu kościoła poprzedził konkurs architektoniczny, w którym początkowo zwyciężył Stefan Szyller, jednak ostatecznie do realizacji wybrano projekt zespołu pod kierownictwem Józefa Piusa Dziekońskiego.

Architektoniczne Skarby Placu

Architektoniczny krajobraz Placu Zbawiciela stanowi niezwykłą mozaikę stylów, począwszy od eklektycznego kościoła, poprzez modernistyczne kamienice, aż po socrealistyczne bloki.

Ukryte symbole w fasadach kamienic

Najbardziej imponującą kamienicą przy placu jest budynek Antoniego Jasieńczyka-Jabłońskiego, wzniesiony w latach 1909-1910. Ta ośmiopiętrowa konstrukcja, sięgająca 38 metrów wysokości, była przez pewien czas najwyższym budynkiem mieszkalnym w Warszawie. Przede wszystkim wyróżniała się nowoczesnymi rozwiązaniami - posiadała windy, elektryczność we wszystkich mieszkaniach oraz oszklony dach ze solarium.

Sekrety konstrukcji kościoła Najświętszego Zbawiciela

Kościół Najświętszego Zbawiciela to prawdziwe arcydzieło polskiej architektury sakralnej. Świątynia została zaprojektowana na planie krzyża łacińskiego, a jej styl nawiązuje do form polskiego renesansu i baroku ^[5]. Natomiast najbardziej charakterystyczne elementy konstrukcyjne to:

• Kolumnada portyku wejściowego wyłożona czarnym, polerowanym granitem

• Trójkondygnacyjna elewacja z profilowanymi gzymsami

• Para rzeźb św. Piotra i Pawła w niszach ujętych kolumnami

Zapomniane detale architektoniczne

W rzeczywistości, każdy element placu kryje fascynujące detale architektoniczne. Ponadto warto zwrócić uwagę na fragment mozaiki z soboru Aleksandra Newskiego, wmurowany w ścianę obok kaplicy. Jednakże najbardziej intrygującym elementem jest symboliczne przejście kolorystyczne ścian kościoła - od najciemniejszego cokołu symbolizującego ziemię, do coraz jaśniejszej strefy niebios.

Szczególną uwagę przykuwa również kaplica Matki Bożej od strony Marszałkowskiej, która wraz z obszerną zakrystią od strony Mokotowskiej, została umiejętnie wkomponowana w trójkątną działkę ^[7]. W południowej części placu znajdują się charakterystyczne budynki z kolumnadą i lokalami w podcieniach, powstałe podczas budowy Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej.

Wojenne Tajemnice Placu

Dramatyczne wydarzenia II wojny światowej pozostawiły niezatarte piętno na Placu Zbawiciela. Początkowo, we wrześniu 1939 roku, plac stał się punktem obrony przeciwlotniczej stolicy ^[9].

Nieznane historie z powstania warszawskiego

Podczas powstania warszawskiego w 1944 roku plac był areną zaciekłych walk. Szczególnie intensywne starcia toczyły się w rejonie placu, gdzie walczył batalion "Ruczaj". Natomiast Niemcy kontrolowali ten obszar z bunkra przylegającego do ruin Ministerstwa Spraw Wojskowych ^[9].

Z przedwojennej zabudowy placu ocalały jedynie trzy kamienice. Kościół Najświętszego Zbawiciela poniósł ogromne straty - we wrześniu 1939 roku bombardowanie zniszczyło sygnaturę, zachodnią wieżę i dach ^[7]. Jednakże największe zniszczenia nastąpiły pod koniec powstania, kiedy Niemcy, przed opuszczeniem miasta, wysadzili dolny kościół, powodując zawalenie się sklepień i hełmu drugiej wieży ^[7].

Odkryty schron niemiecki i jego znaczenie

W kwietniu 2011 roku, podczas remontu torowiska tramwajowego, dokonano niezwykłego odkrycia. W północno-zachodniej części placu odkopano niemiecki schron Ringstand 58c ^[9]. Był to jeden z około 60 "tobruków" zbudowanych przez Niemców w 1944 roku dla obrony Twierdzy Warszawa. Schron stanowił element południowego odcinka umocnień, biegnącego od placu Narutowicza przez ulice Filtrową i Nowowiejską do Pięknej ^[9].

Charakterystyka schronu:

• Prosta, żelbetowa konstrukcja używana przez niemieckich strzelców

• Masowo produkowany według jednolitego schematu

• Popularny element fortyfikacyjny od 1943 roku

Powojenna odbudowa - nieznane fakty

Po zakończeniu wojny natychmiast przystąpiono do odbudowy. Początkowo zabezpieczono ruiny kościoła prowizorycznym dachem, przesklepiono podziemie oraz naprawiono okna i drzwi ^[7]. Następnie, podczas budowy Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w 1952 roku, władze komunistyczne nakazały przesunięcie osi ulicy Marszałkowskiej, aby zasłonić widok na kościół ^[7].

Ponadto pojawił się kontrowersyjny projekt Jana Knothego, zakładający odbudowę kościoła bez charakterystycznych wież. Ostatecznie zrealizowano inny projekt, autorstwa Wiesława Konowicza, a zezwolenie na odbudowę wież uzyskano dopiero w 1955 roku.

Kulturalne Metamorfozy

Kulturalna metamorfoza Placu Zbawiciela odzwierciedla dynamiczne przemiany społeczne Warszawy na przestrzeni ostatnich dekad.

Od karczmy do centrum kultury

Początki kulturalnego życia placu sięgają czasów słynnej Czerwonej Karczmy, jednakże prawdziwa transformacja rozpoczęła się w latach 60. XX wieku, kiedy otwarto legendarną restaurację Corso. Następnie, przełomowym momentem był rok 2002, kiedy przy placu powstała kawiarnia Karma, a w 2007 roku w miejscu dawnej restauracji Mesa rozpoczął działalność klub Plan B.

Szczególnie istotnym wydarzeniem było otwarcie w 2011 roku francuskiej piekarni i winiarni Charlotte, która nadała miejscu nowy, europejski charakter. Ponadto, w latach 80-90 plac pełnił funkcję zagłębia obuwniczego, a od lat funkcjonuje tu kultowy bar Que Huong z daniami kuchni wietnamskiej.

Ewolucja życia towarzyskiego

Współcześnie plac stał się jednym z najbardziej tętniących życiem miejsc w Warszawie. Latem przestrzeń dodatkowo ożywia się dzięki poszerzonym ogródkom restauracyjnym i barowym, które zajmują część jezdni. W pierwszych cieplejszych weekendach przez plac przewija się tak duży tłum, że trzeba się przez niego przedzierać.

Miejsce to przyciąga różnorodną publiczność:

• Studentów i ludzi kultury ^[9]

• Turystów zagranicznych (stanowiących latem jedną trzecią klienteli)

• Mieszkańców okolicznych dzielnic

Wpływ na sztukę i kulturę współczesną

Plac Zbawiciela stał się również ważnym punktem na mapie kulturalnej stolicy. W latach 2012-2015 charakterystycznym elementem placu była instalacja "Tęcza" autorstwa Julity Wójcik ^[9]. Miejsce to regularnie gości różnorodne wydarzenia kulturalne, koncerty, wystawy fotografii oraz spotkania z pisarzami.

Jednakże najbardziej fascynujące jest to, jak plac wpłynął na współczesną kulturę. Stał się tematem dla twórców kabaretu "Pożar w Burdelu" oraz programu "Co leci w sieci" w TVP2, gdzie artyści komentują dynamikę życia stolicy. Ponadto plac zagrał w wielu znanych polskich filmach, między innymi w "Mąż swojej żony", "Operacja Samum", "Dług", "Fuks" oraz filmie "Plac Zbawiciela" ^[9].

Obecnie siła kulturalna placu wynika z jego różnorodności. Podczas gdy wcześniej klubowe i kawiarniane życie Warszawy uciekało na peryferia w obawie przed wysokimi czynszami, Plac Zbawiciela stał się miejscem, które przewodniki turystyczne, w tym "Lonely Planet", polecają jako salon towarzyski Warszawy.

Współczesne Oblicze 'Zbawixa'

Współczesny Plac Zbawiciela przekształcił się w jeden z najbardziej charakterystycznych punktów stolicy, gdzie codziennie krzyżują się ścieżki warszawiaków z różnych środowisk i kultur.

Fenomen społeczny miejsca

Fenomen "Zbawixa" wynika przede wszystkim z jego unikalnej atmosfery. Latem wieczorami tworzy się tu tak gęsty tłum, że trzeba się przez niego dosłownie przedzierać. Natomiast według badań Fundacji Batorego, aż 61% warszawiaków pozytywnie ocenia atmosferę tego miejsca.

Szczególnie interesujący jest międzynarodowy charakter placu - w sezonie letnim około jednej trzeciej gości stanowią turyści z zagranicy. Ponadto miejsce to przyciąga uwagę światowych mediów - "New York Times" włączył plac do swojej serii filmów o modzie miejskiej.

Nieoczywiste miejsca i zakamarki

Współczesny "Zbawix" to nie tylko popularne kawiarnie i restauracje. W okolicy znajdują się również:

• Dwa znaczące wydawnictwa literackie - Iskry i Czarne

• Klub Komediowy - pierwsze tego typu miejsce w Polsce

• Księgarnia organizująca regularne spotkania autorskie

• Całodobowa apteka

Jednakże najbardziej fascynujące jest to, jak plac łączy różne funkcje - od handlowej przez kulturalną po społeczną. Miejsce to działa tym sprawniej, że stanowi punkt przecięcia różnych aktywności miejskich - można tu odpoczywać, protestować, ale przede wszystkim spotykać się.

Lokalne legendy miejskie

Plac Zbawiciela, podobnie jak inne znaczące miejsca Warszawy, ma swoje własne współczesne legendy miejskie. Charakterystycznym elementem tych opowieści jest ich ewolucja i dostosowywanie się do aktualnych wydarzeń .

Szczególnie interesującym aspektem jest sposób, w jaki plac pojawia się w literaturze współczesnej. W "Ślepnąc od świateł" Jakub Żulczyk opisuje to miejsce jako "opanowane przez demonstrację związku zawodowego lunatyków" . Natomiast w "Masakrze" Krzysztofa Vargi plac jest przedstawiony jako przestrzeń "napompowana młodością w rozlicznych jej mutacjach".

Ponadto miejsce to stało się symbolem różnorodności społecznej. Stefan, bohater "Masakry", postrzega plac jako przestrzeń skupiającą zarówno "nadęto lewicową, jak i napięto prawicową" młodzież, "ostentacyjnie biedną i wyniośle bogatą".

Magię placu Zbawiciela można wytłumaczyć konkretnymi rozwiązaniami architektonicznymi. Jego gwiaździsta struktura, wzorowana na paryskim Place d'Etoile, sprzyja naturalnym spotkaniom - kolisty kształt pozwala ludziom widzieć się nawzajem, co psychologicznie zwiększa poczucie bezpieczeństwa.

W rzeczywistości, siła tego miejsca tkwi w jego zdolności do łączenia różnych pokoleń i kultur. Jak podkreśla Grzegorz Piątek, plac stał się rodzajem międzypokoleniowego mostu, który w coraz większym stopniu nabiera również charakteru międzynarodowego.

Wnioski

Plac Zbawiciela niewątpliwie stanowi wyjątkowe świadectwo historycznych przemian Warszawy. Miejsce to przeszło niezwykłą transformację - od klasycystycznego placu z Czerwoną Karczmą, przez okres wojennych zniszczeń, aż po współczesne centrum życia towarzyskiego stolicy.

Przede wszystkim siła "Zbawixa" tkwi w jego różnorodności. Monumentalny kościół Najświętszego Zbawiciela, przedwojenne kamienice oraz modernistyczna zabudowa tworzą niepowtarzalną mozaikę architektoniczną. Wojenne blizny i powojenna odbudowa nadały temu miejscu dodatkowego, symbolicznego znaczenia.

Współczesny Plac Zbawiciela łączy pokolenia, kultury i style życia. Kawiarnie, restauracje oraz wydarzenia kulturalne przyciągają zarówno mieszkańców, jak i turystów z całego świata. Ostatecznie, ten charakterystyczny punkt Warszawy udowadnia, że historia może harmonijnie współistnieć ze współczesnością, tworząc przestrzeń, która nieustannie tętni życiem i inspiruje kolejne pokolenia warszawiaków.